Ông Nghị gõ ba tiếng trống xuyên tâm trù giục vào hát. Tiếng đàn đáy quyện tiếng phách cất lên dìu dặt, rồi chuyển lên một cung rộn rã, uyển chuyển như reo vui. Bà Xoan dóc phách nhịp nhàng rồi vào hát: ‘Giơ tay gạt gánh càn khôn. Ðem xuân vẽ lại cho non nước nhà…'(*). Ngoài vườn, những bông hải đường hồng tươi rung rinh trong gió.
Căn nhà ngói ba gian của ông Liễn nằm trong khu vườn trồng hải đường. Ðương xuân, hoa đã nở gần hết, lá hải đường to bản, gân cánh, xanh thẫm lòa xòa đan vào nhau líu ríu. Mấy chục năm nay vườn nhà ông trồng loại hoa này, cuối năm có người hỏi mua nhưng ông không bán mà chỉ dành tặng người thân và bè bạn. Gốc hải đường lâu năm trơ khấc, khô lì và gân guốc cho hoa ít và nhỏ. Ðã đến lúc phải thay cây nhưng ông cứ lần lữa, định qua năm nay sẽ chiết cành bánh tẻ trồng sang mé vườn phía tây chứ bảo ông chặt hạ những gốc hải đường già chỗ vườn này, ông thực không nỡ.
Tiếng gõ đều đặn trong nhà vọng ra hơi chững lại, tay gõ rối. Ông thả cành hải đường rồi quay vào nhà, bảo cháu:
– Con đánh lại phách đi, như thế chưa được. Nhìn ông làm mẫu này: tà phách tà phách tà phách phách phách, phách phách phách, phách phách tà phách chát, phách phách tà phách phách. Ðấy, cái khổ giải nó phải đánh như thế. Tay nặng, tay nhẹ, đánh giữ nhịp phải chuẩn thì mới vào đàn được. Cái phách đôi này là phách dẹt nên tiếng đanh mỏng, còn cái phách tròn thì tiếng đục. Phải gõ làm sao mà chỉ có hai tay phách đó thôi mà hòa quyện, đan xen thành một tổng hòa những âm điệu rộn ràng.
Ðứa cháu gái trạc 14 tuổi làm theo ông, dáng điệu mỏi mệt:
– …Tà phách…tà phách…Con đánh thế đã đúng chưa ông.
Ông Liễn chậm rãi
– Muốn phách giòn, nhuyễn thì phải tập luyện liên tục. Khi đã thuộc phách đúng nhịp rồi thì phải tập bằng cảm âm của đôi tay chứ đừng dựa vào đôi tai vì đôi tai dễ đánh lừa mình. Khi nào con gõ được bằng cảm âm của đôi tay, gõ mà như múa phách, như reo vui thì lúc ấy mới đạt. Phải chịu khó cháu ạ. Ông còn nhớ ngày xưa khi bạn đồng môn của ông học phách, bà trùm ngồi cạnh cầm một chiếc thước gỗ. Sai phách là bà ấy vụt thẳng vào mấy đốt ngón tay đến tóe máu. Có người vừa gõ phách mà máu chảy đầy tay. Ông ngồi đàn mà chẳng dám nhìn.
– Eo ôi, khó thế thì cháu chịu thôi. Cháu …
Ðứa cháu buông phách, vờ làm nũng ông. Ông chỉ cười rồi quay ra sân. Cả buổi chiều, ông vít cong cành hải đường có đến mấy lần mà không sao bọc nổi nắm đất. Cành hải đường to chừng ngón chân cái bị tước một khoanh vỏ trắng xanh, từng giọt nhựa thay nhau chảy thành dòng trắng đục trên thân cây nâu sần, thô ráp. Tối hôm ấy ông trải chiếu nằm khàn giữa sân, đoạn thân trắng trên cành hải đường như vết thương mới loác miệng, nhợt nhạt thiếu máu. Trằn trọc mãi không nhắm được mắt, hết quay ra lại quay vào. Ông thở dài rồi trở dậy, khẽ lại gần ban thờ, vặn to ngọn đèn dầu rồi rút hương châm lửa cắm vào mấy bát hương. Sáng nay, ông đã gặp lại người ca nữ xưa từng làm với ông tại ca quán Thanh Tân của bà trùm Ðoan. Người đàn bà bé nhỏ, tóc vấn trần theo lối cổ đứng nép dưới gốc cây hoàng lan trong sân nhà văn hóa chờ ông từ sớm. Ông không nhận ra bà. Thời gian có đủ quyền lực làm phôi phai nhiều thứ, thay đổi nhiều thứ. Chỉ khi bà nhỏ nhẻ nói với ông bằng một giọng nói còn thanh tân: ‘ Em là Xoan đây. Nghe tin ông đang dựng lại nghề tổ, em đến xin ông cho em được hát mấy câu cuối đời’ thì thiếu chút nữa nước mắt đã ứa trào trên gò má nhăn nheo tuổi tác.
Ngay sau khi xong việc, ông Liễn chở bà Xoan trên con đường đất đỏ đi vào xóm núi, nhà của đứa cháu mà bà đang ở nhờ. Hai bên đường lúa đã chín vàng, trĩu hạt. Ông chạnh lòng, trong ruột cồn lên như ai vừa cho vào đó nắm muối mà chà đi xát lại. Cô Xoan tươi tắn, ngoan hiền ngày nào giờ ngồi sau ông nhẹ như nắm bấc. Gió mưa bạc tóc cả rồi mà cái nghiệp vẫn chẳng chịu thôi đeo đẳng:
– Con tằm đã nhả tơ thì đến chết nó vẫn nhả tơ, bà đến tìm tôi thế này là tôi ơn lắm. Sớm mai bảo cháu nó đưa lại chỗ tôi. Cái giấy biên địa chỉ tôi đưa bà nhớ giữ cẩn thận kẻo đánh rơi thì lại lạc nhau mất thôi.
– Cái giấy ấy em giữ kỹ đây rồi, ông đừng lo – giọng bà vẫn thanh như thế.
Ðắn đo mãi, ông tìm lời hỏi:
– Bà…bà có thể cho tôi biết tình hình cô Nhạn thế nào không. Mấy chục năm rồi bặt tin, tôi vẫn mong mong là…
Bà Xoan ngỡ ngàng nhìn ông, gương mặt người kép đàn tài hoa khi về chiều không mấy thay đổi. Hai thái dương ông giật mạnh, nếp nhăn trên trán dãn ra rồi chau lại chờ đợi:
– Oan trái lắm ông ạ. Chị ấy mất lâu rồi, mất sau khi ông đi thoát ly chừng một năm mấy ngày thì phải. Cậu Nghị, con ông Chánh tổng Hàm ép về làm lẽ mà chị không thuận. Dạo ấy trại lính Nhật bắt ca nữ vào mua vui, chị uống rượu độc tự tử làm cháy dây thanh rồi đổ bệnh mà chết. May mà có cậu Cả Nghị vin vào mối thân quen đã xin được xác chị ấy về mà chôn trên đồi chè. Thương lắm…
Câu trả lời hai năm rõ mười của bà Xoan như nhát búa đập xuống đầu. Ông lảo đảo vội vịn vào thân cây, từ từ ngồi xuống, nước mắt trào ra, ông như thấy lại đêm biệt ly năm xưa. Cái đêm ông, lúc bấy giờ vẫn được gọi bằng cái tên kép Liễn cùng hai đồng chí nữa bắt trói tại sân sau nhà Chánh tổng Hàm.
Ðêm ấy vào đúng tiết hàn thực, kép Liễn và anh Vũ, anh Kháng quần áo tả tơi bị trói giật cánh khuỷu vào cây cọc buộc trâu, đầu gục xuống. Cậu cả Nghị dắt theo hai đứa ở trai cầm đuốc bước ra, chỉ vào kép Liễn lên giọng.
– Chúng mày hắt nước vào mặt nó cho tao. Nhanh lên.
Ðứa ở cầm gầu cao-su chạy ra ao múc nước đem vào tạt thẳng vào mặt kép Liễn làm anh sặc nước. Ðầu óc u minh sau trận đòn hiểm bất chợt bị thùng nước lạnh dội vào, kép Liễn thấy mắt, mũi, miệng xộc mùi bùn tanh khẳn, máu nhớt bần đọng trong thất khiếu theo nước ộc ra nhày nhụa. Anh từ từ tỉnh lại, cả Nghị hằn học đi quanh anh, đay nghiến:
– Tỉnh rồi hả. Mày gan cóc tía thật, ăn đòn hai ngày nay rồi mà nhất định không hé răng một câu. Giỏi thật, không ngờ chúng mày là Việt Minh nằm vùng. Cha tao đã trình quan trên cho xử bắn ba đứa chúng mày.
Kép Liễn nhổ một bụm máu trong miệng, gằn từng tiếng:
– Muốn chém muốn giết thì làm đi, đừng đến đây ngon ngọt dụ dỗ nữa, nghe rườm tai lắm. – Anh quay sang cả Nghị – Tôi thiết tưởng ông là người thông tuệ, được ăn học đến nơi đến chốn thì ông phải hiểu thế nào là liêm sỉ, thế nào là cái nhục mất nước mà đứng lên đánh đuổi lũ cướp nước…
Câu nói bị cắt ngang bởi một lằn roi thừng quật ngược tay.
– Im mồm đi. Tao chỉ muốn báo cho mày biết là cô Nhạn đã nhận lời làm bà hai của tao. Tao muốn mày thấm cái cảm giác mất tất cả, đau đớn cùng cực khi đi theo Việt Minh. Rõ là bọn cùng đinh khố vải. Tao từng mời mợ hai ra đây gặp mày cho tận nghĩa, nhưng mợ bảo không muốn gặp.
Kép Liễn hực lên một tiếng đau đớn rồi đổ gục xuống, mắt thất thần. Cậu cả Nghị nhếch mép cười nham hiểm, quay lưng bỏ vào trong nhà. Cả đêm ấy kép Liễn hầu như không ngủ. Chợt có tiếng chân người bước tới, lúc gấp gáp, lúc tần ngần do dự. Ðó là Nhạn, cô chạy lại chỗ kép Liễn bị trói, tay cầm con dao bổ cau, gọi thảng thốt.
– Kép Liễn, kép Liễn… mau tỉnh lại đi. Ông Chánh Hàm đã xin quan trên cho bắn cậu và mấy anh em đây vào sáng ngày mai, bây giờ cậu không trốn ngay thì không kịp.
– Mợ hai đấy à. Cô bận lòng vì hạng khố rách áo ôm chúng tôi làm gì?
– Em xin cậu, đừng làm em nát lòng thêm nữa. Cậu mau cắt dây trói cho họ rồi đi lối cánh đồng ra đường lớn. Ngoài đó có phu xe chờ sẵn rồi. – tiếng Nhạn thiết tha, chịu đựng. Con dao cau sắc cứa sợi thừng trói đứt rời, anh vội cắt dây cho hai người kia, lẫn trong tiếng côn trùng, Nhạn thì thào chỉ lối, ánh mắt cô đau đáu trong đêm.
Hồi ấy, ông Liễn mới chỉ là một anh kép nghèo tập sự cho gia đình bà trùm Ðoan. Nhạn hơn anh hai tuổi, Xoan là em. Khi anh còn tập chạy ngón đàn, tập rung gân, nhấn nhá thì Nhạn đã là ca nương có tiếng. Cô đã xin bà trùm để anh tập cùng chị em cô nên mỗi lần đi hát mảnh bên ngoài, bà trùm thường cho kép Liễn đi cùng để tiện bảo vệ cô khỏi bị đám cậu ấm bất tử chòng ghẹo.
Như mọi lần khác sau khi tan canh hát, hai chiếc xe kéo chở Liễn và Nhạn chạy song song trên đường vắng. Ðến gần chỗ rẽ vào ca quán Thanh Tân, họ dừng lại trả tiền xe rồi xuống đi bộ thong thả cạnh nhau. Suy nghĩ mãi, kép Liễn quay lại, anh rụt rè nắm lấy hai vai Nhạn, nhìn thẳng vào mắt cô.
– Nhạn này, đã lâu tôi muốn nói với Nhạn điều này mong Nhạn hiểu cho lòng tôi đối với Nhạn. Sắp tới tôi phải đi xa một thời gian.
– Cậu định đi đâu? Mà cậu đi rồi ai sẽ đàn cho ca quán Thanh Tân nữa. Cậu định bỏ mọi người, bỏ… bỏ em mà đi thật sao? – tiếng Nhạn thảng thốt.
– Tôi đi theo cách mạng Nhạn ạ. Ông cha ta có câu ‘Quốc gia hưng vong, sĩ phu hữu trách’. – kép Liễn trả lời – Tôi dù chỉ là anh kép nghèo nhưng không lẽ cứ giương mắt nhìn quân giặc ngang nhiên vùi dập dân mình, giày xéo đất nước mình. Hôm nay thấy cảnh bọn hương lý, chánh tổng xun xoe nịnh nọt mà tôi sôi huyết lắm. Ngồi đàn mà như ngồi trên đống lửa…
Nhạn bước lên một bước, cô đứng đối diện với kép Liễn – điều mà những đào hát như cô được dạy là không được làm thế – cô dịu dàng cầm lấy tay anh:
– Cậu đã có chí hướng của riêng mình em nào dám cản. Chỉ mong bước đường cậu đi chân cứng đá mềm thì em yên dạ phần nào. Tấm chân tình của em mong cậu hiểu.
– Nhạn ! Thật Nhạn không chê tôi sao?
Không có tiếng trả lời, hai bàn tay người ca nữ lặng lẽ nắm tay kép Liễn thật lâu. Hai người cứ đứng như thế nhìn nhau trong ánh đèn le lói nơi góc đường.
Cái đận tỏ lòng cùng nhau giữa cô đào hát mồ côi và anh kép nghèo ngày ấy thấm thoắt đã gần 60 năm.
Hôm ấy học trò của ông chính thức được trao huy chương vàng tại Liên hoan ca trù toàn quốc, nhà ông có người khách lạ. Bà Xoan đưa ông Nghị, tức Cả Nghị ngày xưa đến thăm ông. Vừa xuống xích-lô, giọng nói thanh thanh của bà đã gióng giả từ đầu ngõ:
– Ông Liễn ơi, mở cửa đón khách nào
Ông vội chạy ra mở cửa đón bà, chợt nhìn thấy ông Nghị, ông liền lạnh mặt quay đi, ông Nghị vội lên tiếng trước:
– Vâng, chào ông. Hôm nay là ngày chung kết cuộc thi, bà Xoan ra chỗ tôi từ sáng bảo chiều nay qua ông cùng chờ tin bọn trẻ. Tôi cũng ngại phiền ông…
Ông Liễn định cất lời thì bà Xoan chen ngang:
– Hai cái ông này, phiền hà gì chứ. Sắp đi gặp ông bà ông vải rồi mà còn giận dỗi, mát mẻ nhau như trẻ con. Vào nhà đi nào.
Hai ông nhìn bà rồi lại nhìn nhau ngần ngại. Khi ba người ngồi quây quần bên bàn nước, ông Liễn mới mở lời:
– Mời ông bà xơi nước, nụ vối tôi mới hãm đấy.
Bà Xoan nhấp chén nước, nắc nỏm khen:
– Ngon quá, dạo này chỗ nhà tôi chả tìm đâu ra nụ vối tốt. Mấy đứa trẻ nhà tôi chỉ mua được lá vối thôi. Lá vối tuy cũng có vị nhưng không bùi và đượm bằng nụ vối.
Ông Nghị cũng chiêu một ngụm lớn:
– Nhà tôi từ ngày chặt gốc vối ở sân sau đến giờ không mấy khi uống nước vối nữa. Chà, ngon thật đấy. Ngày xưa ca quán Thanh Tân vẫn luôn hãm nước vối ấm cho khách dùng giải rượu. Cô Nhạn…
Ba người lặng đi, chén nước nâng trên tay sóng sánh, ông Nghị xoay xoay tách nước vối trong tay, nét mặt bối rối vì lỡ lời.
– Thôi nào, nhắc chuyện cũ thế đủ rồi. Hai ông giờ tóc bạc da mồi cả rồi, còn chuyện gì hơn là bỏ qua cho nhau để sống cho thanh thản nốt những tháng ngày còn lại. Ông Liễn này, tôi nghĩ…
– Bà xơi nước đi. Tôi hiểu mà… – Ông cắt ngang lời bà rồi quay sang ông Nghị – Mời ông xơi nước, chuyện cũ thôi đừng tính toán. Tôi có hơi hẹp lượng…
– Tôi nào dám cấn cá chuyện ấy… à, tôi vừa tầm một bài hát thơ hát nói của chí sỹ Phan Bội Châu. Bà hát cho chúng tôi thưởng thức với nào.
Họ nhìn nhau cười vui vẻ. Ông Liễn với tay lấy cây đàn đáy treo trên tường xuống, khuôn mặt ông bừng sáng, những sợi tóc bạc lòa xòa trên trán:
– Nào, mời đào nương và quan viên vào canh hát cuối đời.
Bà Xoan ngồi xếp bằng trên chiếu, sắp phách ngay ngắn, bà giáo ông:
– Sao lại canh hát cuối đời, ông phải nói là canh hát mừng chiến thắng. Mừng cho ca trù hồi sinh từ đây.
– Bà nói phải. Mừng cho ca trù hồi sinh.
Ông Nghị gõ ba tiếng trống xuyên tâm trù giục vào hát. Tiếng đàn đáy quyện tiếng phách cất lên dìu dặt, rồi chuyển lên một cung rộn rã, uyển chuyển như reo vui. Bà Xoan dóc phách nhịp nhàng rồi vào hát: ‘Giơ tay gạt gánh càn khôn. Ðem xuân vẽ lại cho non nước nhà…’(*). Ngoài vườn, những bông hải đường hồng tươi rung rinh trong gió.
P.V.A
————-
(*) Thơ Phan Bội Châu VTV 8-9-11
